Çanakkale Cephesi’ndeki Kahramanlarımız; Jandarmalarımız

Jandarma Birliklerinin Kökeni

Jandarma, Fransızca “Gendarmerie” kelimesinin Türkçeye geçmiş halidir. Fransız kaynaklarında jandarma “Gens” ve “Darmes” kelimelerinin birleşmesiyle meydana gelmiş olup, silahlı adamlar demektir. Jandarma genel olarak ülkenin güvenliğine bakan, halkın huzurunu ve yasaların yürütülmesini sağlamakla görevli askeri bir kuvvettir.

Jandarma tarihinin başlangıcı eski Türk devletlerine kadar dayanmaktadır. Türkler halkın güven içinde yaşaması için zamanın şartlarına uygun yasalar çıkarmış ve bu yasaların uygulanması için gerekli güvenlik teşkilatlarını kurmuşlardır. Osmanlı Devleti zamanında, zabıta hizmetleri, Yeniçeri Ocağı’nın kaldırılışına kadar çeşitli isimler altında değişik birimler tarafından yürütülmüştür.

1865 yılında Tanzimat Fermanının yayınlanmasıyla, diğer devlet kuruluşlarında yapılan islahat hareketlerine paralel olarak zabıta hizmetlerinde yeni bir düzenleme yapılmış ve bugünkü anlamında ilk Jandarma Teşkilatı oluşturulmuştur.

Jandarma Taburlarının Genel Görevi

Vatan için bu kadar önemli olan bu birliklerin genel olarak görevleri neydi peki?

Diğer devlet yapılarında güvenlik teşkilatlarında da olduğu gibi Türk Jandarması da ülkenin kırsal kesimlerinin emniyetinden sorumluydu. Jandarma Teşkilatında kurulduğu ilk günden bu yana teşkilat yapısında birçok değişiklik olmasına rağmen, görev bilinci hiçbir zaman yok olmamıştı. Birinci Dünya Savaşı öncesinde 21 Temmuz. 1914 tarihinde ilan edilen seferberlik emriyle Jandarma Birlikleri; Seyyar ve Sabit Jandarma Birlikleri olarak iki kısma ayrılmıştı.

Jandarma Teşkilatı, Birinci Dünya Savaşı’nda silahlı kuvvellerin emrinde, bir taraftan iç güvenliği sağlarken bir taraftan da düşmanlara karşı Kafkaslarda, Doğu ve Güneydoğu bölgelerinde, Suriye ve Irak cephelerinde savaşmıştı. Birinci Dünya Savaşı sırasında Jandarma Teşkilatı, aldığı görevler bakımından Kıyı Gözetleme Birlikleri, Demiryolu Koruma Birlikleri, Seyyar Jandarma Birlikleri ve Sahra Jandarma Birlikleri altında dört grupta toplanmıştı. Gerek Birinci Dünya Savaşında gerekse Milli Mücadele Döneminde ülke içinde barışın sağlanmasında üstlerine düşen görevleri layıkıyla yerine getirmişlerdi.

Çanakkale Muharebesi’nde Jandarma Birlikleri

Yüzbinlerce insanın ölümüyle ve yaralanmasıyla sonuçlanana Çanakkale Muharebeleri, tarihi gerekse Türk tarihindeki yeri açısından çok önemli bir yere sahiptir. Bu zaferin kazanılmasında Çanakkale’ye yol alan askerlerimiz arasında seyyar jandarma birliklerimiz de bulunmaktadır. Bu birliklerin Çanakkale savaşına katkıları çok büyüktür. Osmanlı Devleti, 2 Ağustos 1914’te Genel Seferberlik ilan etmiştir. Seferberlik Talimatı gereğince, sabit jandarma birliklerindeki personelin üçte ikisi, sefer görevi verilen personel ile tamamlanarak Seyyar Jandarma Birlikleri kurulmuştur. Bu birlikler Kıyı Koruma Birlikleri, Demir Yolu Koruma Birlikleri ve Seyyar Jandarma Birlikleri olarak üçe ayrılmış ve daha sonra bunların büyük bir bölümü, piyade alaylarının dördüncü taburunu oluşturmuştur.

Çanakkale cephesinde üç Seyyar Jandarma Alayı görev almıştır. Anadolu Yakası’nda Çanakkale ve Balıkesir Taburlarından oluşan Çanakkale Seyyar Jandarma Alayı, Gelibolu Yakası’nda Bursa ve Gelibolu taburlarından oluşan Gelibolu Seyyar Jandarma Alayı, Beyoğlu ve İstanbul Taburu’ndan oluşturulan Beyoğlu Seyyar Jandarma Alayı’nın İstanbul Taburu Gelibolu Yarımadası’nda, Beyoğlu Taburu ise Anadolu Yakası’nda görev yapmışlardır. Seyyar Jandarma Birliklerinin Anadolu Yakası’nda bulunanlar genellikle, kıyı gözetleme, örtme ve koruma görevi yapmışlardır. Gelibolu Yarımadası’ndakiler bunların yanı sıra cephe savaşlarında da görev almışlardır.

Seferberliğin ilanından hemen sonra; Çanakkale ve Bursa Seyyar Jandarma Alayları, sorumluluklarına verilen Gelibolu Yarımadası bölgesinde teşkil edilmelerini müteakip kıyı savunma ve gözetleme görevlerine başlamışlardır. Ocak 1915’te Beyoğlu Seyyar Jandarma Alayı’ da bu bölgeye intikal ederek, Asya Grubunda yine aynı şekilde görevine başlamıştır. Bursa seyyar Jandarma Alay karargâhı lağvedildiğinden Bursa ve Gelibolu Taburları başlangıçtan itibaren müstakil olarak kullanılmıştır. İstanbul Jandarma Taburu 25 Nisan Kara Harekâtından öncede Gelibolu yarımadasında görevlendirilmiştir. Çanakkale Cephesi’nde Bursa, Gelibolu ve İstanbul Seyyar Jandarma Taburları savaş süresince ve sonrasında, daha etkin bir rol oynamışlardır. Çanakkale Savaşı’nda gösterdikleri kahramanlıklarıyla ülke savunmasında önemli bir yere sahip olan bu birliklerimiz; savaş sırasında geri bölge emniyeti yanında cephede gösterdikleri başarılarla, yurt bütünlüğünün korunmasında da önemli katkılarda bulunmuşlardır. Alçıtepe, Kocaçimen, Kireçtepe Muharebelerinde Jandarma Taburlarının gösterdiği kahramanlıklar tarihin silinmez izlerle yazılmıştır.

1- Beyoğlu Seyyar Jandarma Alayı
2- Çanakkale Seyyar Jandarma Alayı
3- Bursa Seyyar Jandarma Alayı

1- Beyoğlu Seyyar Jandarma Alayı

Beyoğlu Seyyar Jandarma Taburu ile İstanbul Seyyar Jandarma Taburu’ ndan oluşur.

Beyoğlu Seyyar Jandarma Taburu

Tabur 23 Ağustos 1914’te İstanbul Yıldız’da kurulmuştur. Personel ikmali,23 Ağustos 1914 ile 15 Aralık 1914 tarihleri arasında yaklaşık dört ayda tamamlanmıştır. 30 Kasım 1914 itibarı ile mevcudu; 63 Jandarma, 908 ikmal eri olmak üzere toplam 971 kişiye ulaşır.

 23 Ağustos 1914’te 10 Ocak 1915′ e kadar İstanbul Yıldız’da yeni erat barakalarında kalan tabur, 11 Ocak 1915 öğleye doğru İstanbul Seyyar Jandarma Taburu ile Zafer Vapuru ile Sirkeci’den Çanakkale’ye hareket etmiştir. 12 Ocak günü saat 09.00’da Çanakkale’ye ulaşan tabur 13 Ocak günü Erenköy’e hareket ederek aynı gün sabaha karşı intikalini tamamlamıştır. 20 Ocak -29 Şubat 1915 tarihleri arasında Çanakkale Erenköy’de o günün şartları gereği han ve mahfazalarda barınmak zorunda kalmıştır. Tabur teşkil edilirken, Tabur Komutanı Yusuf Ziya’dır. Bölük komutanları ise; 5’inci Bölük Komutanı Yüzbaşı Nihat, 2’nci Bölük Komutanı Yüzbaşı Arif, 3’üncü Bölük Komutanı Yüzbaşı Mehmet Ali, 4’üncü Bölük Komutanı Vekili ise Şükrü Bey’dir. Beyoğlu Seyyar Jandarma Taburu Çanakkale’ye intikalini müteakip 9’uncu Tümen ihtiyatı olarak görev almıştır. 9’uncu Tümen Komutanı Albay Halil Sami Bey’in 18 Ocak 1915, tarih ve 1234 sayılı yazılı emriyle; tabur, Erenköy’den Çanakkale’ye nakledilerek, bir bölüğü ile şehrin emniyet ve asayişini sağlarken, diğer bölükleri eğitim ve atış yapmıştır. Tabur diğer bölükleri ile şubat sonunda Naraburnu ile Tuzla Köyü arasındaki bölgenin korunması görevi verilmiştir.16 Mart 1916 dan sonra tabur iki bölük ile Çanakkale şehrinin emniyet ve asayişini sağlamakla görevlendirildi. Daha sonra Müstahkem Mevki Komutanlığımın emri ile 2 Aralık 1916 tarihli emriyle, Çanakkale’deki birlikleri takviye etmek ve bataryaları savunmak amacıyla, Beyoğlu Seyyar Jandarma Taburunun 1. Bölüğü Seddülbahir’e, 3. Bölüğü ise Kumkale’ye görevlendirilmiştir.

İstanbul Seyyar Jandarma Taburu

1914’te Seferberliğin ilanı ile İstanbul Sabit Jandarma Birlikleri’ndeki subay ve eratın üçte ikisi ile askerlik şubelerinden gönderilen ikmal erlerinden oluşturulan Beyoğlu Seyyar Jandarma Alayı’nın üçüncü taburu olan bu tabura, İstanbul Seyyar Jandarma Taburu adı verilir. İstanbul sabit jandarma, Jandarma Komutanlığının 30 Temmuz 1914 gün ve 4301 sayılı emri ile tabur; l’inci Bölük Ayasofya Bölüğü, 2’nci Bölük Şehzade başı Bölüğü, 3’üncü Bölük Samatya Bölüğü, 4’üncü Bölük Fatih Bölüğü, 5’inci Bölük ise Şile Bölüğü olarak teşkilatlandırılmıştır.

31 Temmuz 1914 tarihinde 2’nci Kolorduya bağlandığını bildiren taburun birinci hafta içerisindeki mevcudu 80 jandarma ve 219 ikmal eri olmak üzere toplam 299 kişiden ibarettir.6 Ağustos günü, Jandarma Subay Okulundan da altı takım komutanı tabura katılmıştır.

17 Ağustos tarihi itibarı ile tabur dört bölüklü, bölükler ortalama 270’er kişi, tabur mevcudu ise toplam 1089 kişi olmuştur.14 Eylül 1914’te 1’inci Kolordu Komutanlığından verilen emir üzerine, 1’inci Bölük Terkos ile Burgaz suyolunun korumasına görevlendirilmiştir. Taburun geri kalan kısmı Bakırköy’de kalarak Çanakkale’ye hareket edene kadar eğitim ve tatbikatla uğraşmıştır.

Tabur, 11 Ocak 1915 öğleye doğru Beyoğlu Seyyar Jandarma Taburu ile birlikte Sirkeci’den Zafer Vapuru’ na binerek Çanakkale’ye hareket etmiştir. 12 Ocak günü saat 09.00’da Çanakkale’ye ulaşan tabur, 13 Ocak günü Erenköy’e hareket ederek aynı gün sabaha karşı intikalini tamamlamıştır.

2- Çanakkale Seyyar Jandarma Alayı

Çanakkale Seyyar Jandarma Taburu ile Balıkesir Seyyar Jandarma Taburu’ ndan oluşur.

Çanakkale Seyyar Jandarma Taburu

17 Haziran 1914’te Çanakkale Seyyar Jandarma Taburu ‘nun Çanakkale merkez, Ezine, Biga Jandarma Bölüklerinden alınan eratın üçte ikisi ile askerlik şubelerinden gelerek ikmal eratından kurulması emredilmiştir. Geyikli ‘den Akçay iskelesine kadar Ege kıyılarının emniyetini sağlamıştır. Bu görevi yerine getirirken bir bölüğü Kösedere’ de, bir bölüğü Ayvacık’ta, bir bölüğü Narlı’ da, tabur karargâhı Ayvacık’ daki birlikte bulunmuştur.

Çanakkale Seyyar Jandarma Taburu, sorumluluk sahasında kıyıları gözetleyerek, düşman hakkında elde ettiği bilgileri 9. Tümen Komutanına ve müstahkem mevki genel komutanına bildirmekle sorumluydu. Ayrıca kara birlikleri ile iş birliği yaparak düşmanın muhtemel çıkarmalarına engel olacaktı. Eylül 1914 tarihinde bu bölgede, 25. Depo Alayı, Çanakkale ve Balıkesir seyyar jandarma taburu ile 9. Topçu Alay’ından oluşan menderes grubu kurulmuştur. Bu grubun görevi Kumkale ile Eski İstanbul Burnu arasındaki kıyı kısmını örtmek ve adı geçen burundan Akçay iskelesine kadar olan kıyıyı gözetmekti.

30 Mart 1915 tarihinde, 5. Ordu Komutanlığının emriyle Çanakkale ve Balıkesir Seyyar Jandarma Taburları, 15. kolordunun emrine verildi.12 Ekim 1916 tarihinde yine bir düşman gemisinin Akçay İskelesi ve Ilıca İskelesini bombalamasıyla başlayan çıkarma girişimi Çanakkale Taburunun karşı atışıyla sonuçsuz kalmıştı.

Balıkesir Seyyar Jandarma Taburu

Seferberliğin ilanı ile oluşturulan Çanakkale Seyyar Jandarma Alayı’nın 3’üncü Taburu Karesi (Balıkesir) Seyyar Jandarma Taburu’ dur. Tabur 4 Ağustos ile 12 Ağustos 1914 tarihleri arasında Bandırma ve Balıkesir askerlik şubeleri ile jandarma bölüklerinden gelen 931 er ile üç bölük olarak oluşturulmuştur. Malzemesi tam olan taburun, Tabur Komutanı Yüzbaşı Saadettin’dir. Tabur Çanakkale savaşları süresince ve sonrasında Çanakkale Seyyar Jandarma Alay Komutanlığı bünyesinde Çanakkale Seyyar Jandarma Taburu gibi Anadolu Yakası’na genellikle Edremit Körfezini kontrol edecek şekilde kıyı gözetleme ve savunma görevi yapmıştır. Bölgede bulunduğu süre içerisinde 11’nci ve24’üncü Tümen Komutanlıkları emri Menderes, Beşige, Edremit Müfrezelerinde görev almış.

9 Ocak 1916’da düşmanın çekilmesi ile birlikte diğer bölgelerde olduğu gibi bölgenin hemen hemen bütün sorumluluğu jandarma birliklerine bırakılmıştır.

3- Bursa Seyyar Jandarma Alayı

Bursa Seyyar Jandarma Taburu ile Bursa Seyyar Jandarma Taburu’ ndan oluşur.

Bursa Seyyar Jandarma Taburu

Seferberliğin ilanı ile birlikte kurulan Seyyar Jandarma Taburlarından bir diğeri de Bursa Taburudur. Seferberliğin emri ile beraber Bursa ve Gelibolu Seyyar Jandarma Taburları, Bursa Seyyar Jandarma Alayını oluşturmuşlardır. Tabur, seferberlik talimatı gereği Bursa Sabit Jandarma Alayı eratın üçte ikisi ile Bursa, İnegöl, Karacabey Kirmasti (Kemalpaşa) Askerlik Şubeleri’ nden ikmal edilen erattan tamamlanmıştır.

Diğer seyyar jandarma taburlarında olduğu gibi bu tabur da silah, teçhizat ve malzeme önünden çok yetersiz olup, savaş kıymeti az olan Martin Hanri tüfekleri ile donatılmışlardır.

Tabur ve Bölük Komutanları şunlardır;

Tabur Komutanı Yüzbaşı Hasan Tahsin Bey,
Taburun Kâtibi Hacı İbrahim Bey,
1’inci Bölük Komutanı Yüzbaşı Mazhar Fuat(örtün) Bey,
2’nci Bölük Komutanı Hüseyin Hüsnü Bey,
3’üncü Bölük Komutanı Üsteğmen Fazıl (ÖZTÜRK)
4’ncü Bölük Komutanı ise Yüzbaşı Hüseyin Hüsnü Bey’dir.

Bursa Seyyar Jandarma Taburu savaş boyunca şu görevlerde bulunmuştur;

1- 12 Ağustos 1914’te seferberliği tamamlayan tabur, 9. Tümen Komutanlığı emrinde 19 Ağustos 1914’te Gelibolu Yarımadası’nda kıyı gözetleme ve örtme görevine başlamıştır.
2- İlk olarak Ece Limanı’nda Tekke Burnu’na kadar olan kıyıda görevlendirilmişti. Tabur kurulduğunda Gelibolu’da bulunan 3 üncü Kolordu’ya bağlanmış, iaşesi ise 9. Tümen tarafından karşılanmıştır.
3- Mart 1915’te 9. Tümen Komutanlığının emri ile tabur, Alay Komutanı Yarbay Şefik (Aker) Bey’in komutasındaki 27. Piyade Alayı emrine girmiştir.
4- Ordu’ nun kurulmasıyla birliklerin konuşlanması ve görevlerinde yeniden değişiklikler yapılmış, 25 Nisan’da başlayan müttefiklerin çıkarma harekâtıyla tabur sorumluluk alanını 77. Alay’a devretmiştir. Aynı gün Tabur, 3’üncü Kolordu Komutanı’ndan aldığı emirle 26. ve 77. Piyade Alayları ile irtibatlı olarak kendini düşmana göstermeden Kayalı Tepeye harekât etmiştir.”

Kirte Muharebeleri’ nde Bursa Seyyar Jandarma Taburu

Tabur bu muharebede 3’üncü Kolordu Komutanın aldığı emirle, düşmanın Kumtepe’ye asker çıkararak Kayalıtepe’ yi ele geçirmeye meydan vermeyecek şekilde, 26’ncı ve 77’nci Piyade Alayı ile irtibatlı olarak, kendini düşmana göstermeden Kayalıtepe’ ye hareket etmiştir. Bu bölgedeki savunma hattı, Kirte ve Seddülbahir şosesi ile ikiye ayrılmıştır, sağ tarafı 20. Alay, Sol tarafı 26. Piyade Alayı tarafından savunulmuştur. Tabur 26′ ncı Alayın emrindedir. Bursa Seyyar Jandarma Taburu Kirte Muharebelerinin her aşamasında en ön safhalarda yer almış ve tarihe adını altın harflerle yazdırmıştır. Ancak mevcudunun altıda beşini kaybeden taburda bitmiştir.

Gelibolu Seyyar Jandarma Taburu

Seferberlik ilanı gereği, başlangıçta üç bölük olarak kurulan Gelibolu Seyyar Jandarma Taburu emrine daha sonra, 4üncü bölük olarak Uşak jandarma bölüğü verilmiştir.

6 Ağustos 1914’te seferberliği tamamlayan Tabur, 9’uncu Tümen Komutanlığı emrinde 18 Ağustos 1914’te Gelibolu Yarımadasında kıyı gözetleme ve örtme görevine başlamıştır. Başlangıçta tabura 27’nci Piyade Alayı ile birlikte, 1’nci bölge adı verilen Karaçalıdan Saz Limanı’na kadar olan bölge içerisinde Despot Limanı, Saz Limanı arasındaki bölgenin güney tarafının sorumluluğu verilmiştir.

3’üncü Kolordu Komutanlığı, 7 Nisan 1915’te birliklerine Kolordusu’ nun yeni düzeni hakkında yayınladığı emir doğrultusunda: Tayfur’da bulunan ve doğrudan doğruya Kolordu’ya bağlı olan Gelibolu Seyyar Jandarma Taburu, Deliyanı Limanı (hariç), Koyun Limanı (dâhil) bölgesini gözetlemiş ve örtmüştür.

Bölgesinde bulunan köy halkının düşman donanmasına casusluk etmelerine ve kaçmasına, düşmanın deniz yönünden bölgeye girmelerine engel olmuştur. Tabur göreve başladığında 872 personel ve 91 hayvan vardır. Tabur, savaşın başlangıcından sonuna kadar, sefer görevi yeri olan Gelibolu Yarımadasının Anafartalar’ın bölgesinde görev yapmıştır. Tabur Komutanı Yüzbaşı Kadri’dir.

Anafartalar Muharebesi’nde Gelibolu Seyyar Jandarma Taburu

Koyun Limanı (hariç) ile Anzak Dere (dâhil) arasındaki bölge, Anafartalar Bölge Komutanlığı’nın sorumluluğuna verilmişti. Bölge Komutanlığı ise Çamlıtekke’de bulunmaktadır. Bölge Komutanı kıyılarını Gelibolu ve Bursa Seyyar Jandarma Taburları ile tutmuş; 31’nci Alayın 2’nci Taburu’nu Küçük Anafarta Güneyinde Azmakdere Bölgesinde ihtiyata almıştır. 32 inci Alayın 1»inci Taburu, Kocaçimentepe Güneyinde bulunmaktadır. Gelibolu Jandarma Taburu bir bölüğü ile Ece Limanı Bölgesinde Savunma Düzeni alarak, Kireçtepe’ye kadar uzanan diğer kıyı kesimini gözetleme yapmıştır.

Kireçtepe Muharebeleri’nde Gelibolu Seyyar Jandarma Taburu

5’inci Tümen Komutanı Yarbay Wilmer, Kireçtepe Muharebelerinde haddinden fazla yorgun düşen tabura, 15 Ağustos’ta bölgesini 127’nci Piyade Alayı’nım 2’nci Taburuna devrederek turşun bölgesine çekilmesi emrini vermiştir. Bölgeyi iyi tanıması sebebiyle Tabur Komutanı Yüzbaşı Kadrisnin Kireçtepe de kalarak yeni gelen tabur komutanına yardım etmesi uygun görülmüştür. Kireçtepe Muharebesinin en şiddetli gününde, düşman dört tabur askerle Gelibolu Seyyar Jandarma Taburu’nun sağ kanadına taarruz ederken, düşman donanmasının topçu ateşi etrafa ölüm saçmakta, takviye gönderilmesini engellemekteydi.15 Ağustos tarihine kadar meydana gelen çatışmalarda tabur, 103 şehit, 189 yaralı ve 56 kayıp vermiştir. Ayrıca 78 mavzer, 35 kasatura, 40 Muaddel martin tüfek ve 62 süngü de zayi olmuştur.

Kireçtepe savaşları bütün şiddeti ile 19 Ağustosa kadar devam etmiştir.19 Ağustos günü Gelibolu Jandarma Taburu istirahat etmek üzere Turşun kuzeyine çekilmiş ise de aynı gün 5′ inci Tümen Komutanı’nın emri ile 241 Rakımlı tepeye mevzilenmiştir.

Çanakkale savaşlarında gösterdikleri kahramanlıklarıyla ülke müdafaasında çok büyük ve önemli bir yere sahip olan bu taburlarımız, bir karış vatan toprağı için yetersiz silahla ve teçhizatta rağmen canlarını dahi düşünmeyip, vatanı savundular. Telefon ve teçhizatın olmamasına rağmen düşman kara çıkartmasını başkomutanlık karargâhına bildiren ilk birliklerimiz de yine seyyar jandarma taburlarıdır. Yaşadığı tüm zorluklara rağmen hiç bir zaman muharebe alanından geri adım atmayıp vazifesini en iyi şekilde yerine getirmişlerdir.

Çanakkale de fedakârlık örneği göstererek nerede ihtiyaç varsa oraya koşan seyyar jandarma taburlarımızı ne yazık ki çoğu kişi tarafından bilinmemektedir. Vatanın refahı için uğraşan bu birliklerimizi saygıyla anıyoruz.

KAYNAKÇA

• HÜNALP, Nurettin Jandarmanın İlk Teşkilinden Bugüne Kadar Muhtelif Bakımdan Geçirdiği Safahatı Kısaca Tetkik ve Mütalaa, Ankara, Jandarma Mecmuası, 1942 sayı 66
• Birinci Dünya Harbi Çanakkale Cephesi Harekâtı (Haziran 1914-25 Nisan 1915), V. cilt, I. Kitap, Ankara, Genelkurmay Harp Tarihi Başkanlığı Harp Tarihi Yayınları Seri No:3, Genelkurmay Basımevi, 1993, çizelge 4
• Atase arşivi, dolap 202,göz 2, klasör 5776, dosya H-1’dan naklen ışık, a.g.e.s. 100-110
• Atase arşivi, dolap 202, göz 2, klasör 5776,dosya H-2,3’ten naklen ışık, a.g.e , s. 111
• IŞIKLARLI Ali, Çanakkale’nin Bursa Kahramanları, Basımyeri, yayınevi, basım yılı
• GÖRGÜLÜ İsmet On Yıllık Harbin Kadrosu 1912-1922- Birinci Dünya ve İtiklal Harbi, Ankara YAYINEVİ,1993
• Birinci Dünya Harbi Çanakkale Cephesi Harekâtı (Haziran 1914-25 Nisan 1915), V. cilt, I. Kitap, Ankara, Genelkurmay Harp Tarihi Başkanlığı Harp Tarihi Yayınları Seri No:3, Genelkurmay Basımevi, 1993